duch

1. Człowiek małego ducha «człowiek tchórzliwy, przesadnie ostrożny»: Przyznaję się – człowiek małego ducha – iż dałem się sprowokować do dyskusji (...) B. Maj, Kronika.

2. Człowiek wielkiego ducha «człowiek odważny, szlachetny»: Stańczyk to postać bardzo polska – z pozoru błazen, a w środku człowiek wielkiego ducha. Polityka 20/1980.

3. Dobry, opiekuńczy duch «ktoś przynoszący szczęście, będący przyczyną czyjegoś powodzenia, opiekujący się kimś»: (...) kobieta w życiu artysty znaczy więcej niż w życiu zwykłego mężczyzny, musi być jego dobrym duchem i aniołem stróżem, dodawać wiary w siebie, powstrzymywać przed destrukcją (...). A. Dymna, E. Baniewicz, Ona.

4. Duch czasu, epoki «poglądy i tendencje panujące w jakimś okresie»: (...) zapraszają do domu artystów. Urządzili do ich dyspozycji trzy pracownie. Rzeźby, malarstwa i – idąc z duchem czasu – informatyki. WO 23/09/2000.

5. Duch i litera prawa «istota treści, intencje twórców, autorów jakiegoś prawa pisanego»: Demokracja jest zbudowana na przestrzeganiu ducha i litery prawa. B. Świderski, Słowa.

6. Ktoś młody (stary) duchem «o kimś myślącym, zachowującym się jak człowiek młody (stary), czującym się młodo (staro)»: Pan Profesor (...) Ceniliśmy Go za autoironię i młodzieńczość, której często brakuje nawet bardzo młodym nauczycielom. W niewymuszony sposób był jednym z nas. Nie udawał równego nam, po prostu był młody duchem (...). KF 4/1995.

7. Ktoś nie jest duchem świętym «ktoś nie jest w stanie wszystkiego przewidzieć, nie może wiedzieć o wszystkim»: Nikt nie jest tu duchem świętym, żeby wiedzieć, czego ty potrzebujesz, a czego nie potrzebujesz. H. Grynberg, Życie.

8. Paść, upaść, leżeć bez ducha

a) «paść, upaść, leżeć, nie dając oznak życia»: (...) potężnie pił, celował z pistoletu w kryształowy żyrandol, odstrzelił komuś kawałek małego palca. Na koniec padł bez ducha na zastawiony zakąskami stół, który zawalił się pod nim. WO 21/10/2000.

b) «umrzeć»: (...) na środku ulicy upadł bez ducha (...) to był zawał. Roz tel 1997.

9. Podnieść, pokrzepić, krzepić, podtrzymać w kimś ducha; podnieść, pokrzepić, krzepić, podtrzymać kogoś na duchu «pocieszyć, pocieszać kogoś, wzmocnić, wzmacniać moralnie, dodać, dodawać otuchy, odwagi»: Mimo problemów zdrowotnych (...) nie traci humoru. – Żona podtrzymuje mnie na duchu. Mówi, żebym się nie poddawał. DD 02/03/2001.

10. Przebywać gdzieś duchem «przebywać, wybiegać gdzieś myślą, wyobraźnią, marzeniem; myśleć, marzyć o czymś»: Arystokrata to raróg, dziwadło: duchem przebywa w kosmopolitycznym Paryżu. J. Błoński, Forma.

11. Tracić ducha, upadać na duchu «załamywać się psychicznie, popadać w zwątpienie, przygnębienie»: Król Zygmunt jednak nie tracił ducha i zabiegał o pomoc swych sprzymierzeńców – w Wiedniu i Madrycie (...). I. Kaniewska, Królowie.

12. W duchu (czegoś, kogoś, jakimś) «w myśl czegoś, zgodnie z czymś»: (...) we wczesnym okresie twórczości (...) oscylował pomiędzy kubizmem a surrealizmem, niejednokrotnie tworzył w duchu swego francuskiego nauczyciela (...). P. Sarzyński, Przewodnik.

13. W duchu, w duszy; w głębi ducha, duszy, serca; w cichości ducha; w skrytości ducha, serca «w myśli, skrycie»: Nie ukrywam, że w głębi ducha liczyłem, że zostanę dyrektorem. GWr 19/02/2000.

14. Wyzionąć ducha «umrzeć»: (...) dawał jeszcze słabe oznaki życia, wszelki jednak ratunek był daremny. (...) nie zdoławszy nic wypowiedzieć, wyzionął ducha. WW 259/1932.

15. Złamać czyjegoś ducha; złamać w kimś ducha «osłabić kogoś moralnie, doprowadzić kogoś do załamania»: Indianie walczyli z determinacją. Wzniecili ogień, chcąc złamać ducha atakowanych. Z. Teplicki, Indianie.

16. Zły duch

a) «diabeł, szatan»: Zawsze bano się czarów, złych duchów i demonów. WO 02/12/2000.

b) «inspirator czyichś złych uczynków»: (...) stacza się w otchłań występku, zostaje kokotą u boku człowieka, który (...) jest jej złym duchem – po czym już dla niej nie ma powrotu. K. Irzykowski, Pisma II.

Duch ledwie się w kimś kołacze zob. kołatać się.

Iść z duchem czasu zob. iść 13.

Kalectwo ducha zob. kalectwo 1.

Ktoś Bogu ducha winien zob. Bóg 6.

Ktoś (jest) nieobecny duchem zob. nieobecny.

(Ktoś) ubogi duchem zob. ubogi.

Nieczysty duch zob. nieczysty 2.

Nie ma (nigdzie) żywego ducha, ani żywego ducha zob. żywy 3.

Oddać (Bogu) ducha zob. oddać 2.

Pokarm dla ducha zob. pokarm.

Wejść w ducha czegoś zob. wejść 9.

W pokorze ducha zob. pokora.

Zły duch w kogoś wstąpił, wszedł zob. wstąpić.